در سال‌های اخیر، رشد چشمگیر فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، به‌ویژه مدل‌های زبانی پیشرفته مانند ChatGPT، Gemini، Claude، Grok، Perplexity و Copilot، تحولات گسترده‌ای در عرصه آموزش، کار و سرگرمی ایجاد کرده است.

گروهی از متخصصان علوم اعصاب و هوش مصنوعی هشدار داده‌اند که استفاده افراطی از این ابزارها در میان نوجوانان می‌تواند پیامدهای نگران‌کننده‌ای بر رشد شناختی و عملکرد مغز آنان داشته باشد.

نتایج پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد نوجوانانی که برای انجام تکالیف و تصمیم‌گیری‌های روزمره خود به‌شدت به هوش مصنوعی متکی هستند، ممکن است در فرآیند پردازش اطلاعات و شکل‌گیری تفکر مستقل دچار تغییر شوند.
اگرچه این ابزارها پاسخ‌هایی سریع، دقیق و در دسترس ارائه می‌دهند، اما وابستگی بیش از اندازه به آن‌ها می‌تواند توانایی حل مسائل و تفکر انتقادی را تضعیف کند.

کارشناسان یادآور می‌شوند که مغز در دوران نوجوانی همچنان در حال رشد و شکل‌گیری است؛ بنابراین هرگونه عاملی که بر نحوه تفکر و تصمیم‌گیری تأثیر بگذارد، ممکن است آثار بلندمدتی بر عملکرد شناختی و رفتاری فرد بر جای بگذارد.
 
یکی دیگر از نگرانی‌های فزاینده، تأثیر استفاده مداوم از هوش مصنوعی بر تمرکز و توجه نوجوانان است. دسترسی سریع به اطلاعات و پاسخ‌های آماده، اگرچه روند یادگیری را تسهیل می‌کند، اما می‌تواند نوجوانان را در مواجهه با مسائل پیچیده و نیازمند صبر و تحلیل عمیق، ذهنی کم‌تحمل‌تر و کمتر انعطاف‌پذیر سازد.
این مسئله ممکن است در بلندمدت بر عملکرد تحصیلی، رشد شخصیتی و تعاملات اجتماعی آنان اثر منفی بگذارد.

 کارشناسان تأکید دارند که باید میان استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی و پرورش طبیعی مهارت‌های ذهنی نوجوانان تعادلی آگاهانه برقرار شود.
به گفته آنها، لازم است والدین و مربیان چارچوب‌های مشخصی برای زمان و نحوه استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی تعیین کنند و نوجوانان را به فعالیت‌هایی همچون مطالعه، گفت‌وگوهای گروهی و حل معما که خلاقیت و تفکر انتقادی را تقویت می‌کنند، ترغیب نمایند.

علاوه بر این، متخصصان توصیه می‌کنند فناوری‌های هوش مصنوعی به‌صورت هدفمند و آموزشی در برنامه‌های درسی ادغام شوند، نه آن‌که به ابزار اصلی یادگیری تبدیل گردند.
 
نقش والدین و معلمان در این میان بسیار حیاتی است و باید با رویکردی آگاهانه، نوجوانان را در مسیر استفاده مسئولانه از فناوری‌های نوین هدایت کنند.
افزایش سطح آگاهی عمومی درباره خطرات اتکای بیش از حد به هوش مصنوعی و ترویج برنامه‌های آموزشی مبتنی بر تفکر مستقل و تصمیم‌گیری آگاهانه از جمله اقداماتی است که می‌تواند پیامدهای منفی این فناوری را کاهش دهد.

در مجموع، کارشناسان بر این باورند که هوش مصنوعی، اگر به‌درستی و با درک مسئولانه به‌کار گرفته شود، می‌تواند ابزاری مؤثر در رشد ذهنی و آموزشی نوجوانان باشد؛ اما در صورت استفاده بی‌رویه و بدون نظارت، ممکن است به عاملی برای تضعیف توانایی‌های شناختی و خلاقیت ذهنی نسل آینده تبدیل شود.